Gaat het goed met de rouw?
Het overlijden van naasten is een ingrijpende gebeurtenis. Zeker wanneer het kinderen aangaat. Fonds slachtofferhulp heeft een website opgezet gericht op rouwbehandeling met daarop zelfs een rouwmeter om het rouwproces in kaart te brengen.
Het overlijden van naasten is een ingrijpende gebeurtenis. Zeker wanneer het kinderen aangaat, die een overlijden van heel dichtbij meemaken, grijpt dit iedereen aan. We beseffen ons dat het een intense gebeurtenis is in een kinderleven en zijn bezorgd om het kind. Het kan voor ouders lastig zijn om goed in te schatten hoe het kind omgaat met de rouw. Sommige kinderen praten erover, anderen nauwelijks. Sommige kinderen laten duidelijk verdriet zien, anderen minder. Ieder kind heeft zijn of haar persoonlijke manier om om te gaan met het verlies. Daarbij komt nog dat kinderen en jongeren zich met perioden helemaal kunnen richten op hun leven in het hier en nu, waarbij het verlies naar de achtergrond lijkt te zijn verdwenen. Het is dus ook niet verwonderlijk dat het ingewikkeld kan zijn om goed zicht te hebben op het rouwproces van kinderen.
Fonds slachtofferhulp heeft het initiatief genomen om een website op te zetten gericht op rouwbehandeling. Hier wordt informatie gegeven over rouwbehandelingen en over onderzoek dat op dit gebied is verricht en wat lopende is. Samen met een aantal universiteiten zijn er rouwbehandelingen ontwikkeld voor specifieke verliessituaties. Ze hebben ook een rouwmeter ontwikkeld, zowel voor kinderen als voor volwassen. Hiermee kun je een inschatting maken over of er sprake is van een mogelijk problematisch rouwproces. De rouwmeter voor kinderen is een zelftest voor kinderen tussen de 8 en 18 jaar, die door zowel het kind als een ouder kan worden ingevuld. Met een overzichtelijke hoeveelheid vragen kan er binnen 15 minuten een beeld verkregen worden van hoe het rouwproces verloopt.
Dit kan een waardevol hulpmiddel zijn voor de ouders van kinderen die een rouwproces doorlopen en zich afvragen of hun kind dit zelf kan dragen. Het voorkomt dat kinderen te lang blijven hangen in verdriet of somberheid of het verdriet juist nog niet toelaten. Daarnaast is het van meerwaarde omdat het kan voorkomen dat kinderen gespecialiseerde hulp krijgen die dat niet nodig hebben. Niets vervelender voor kinderen dan door hun ouders of andere goedbedoelende volwassenen naar een therapeut gebracht te worden, terwijl ze dat zelf niet willen of er niet voor openstaan. Voor iedereen die zich afvraagt of een kind hulp nodig heeft bij het doorwerken van een rouwproces is het dus een laagdrempelige eerste stap om de rouwmeter in te vullen. Een waardevol aanbod!
Hoe verder na suïcide?
Hoe verder na suïcide? Het geeft vooral kinderen rust als ze weten wat er aan de hand is.
Groot is het verdriet, de machteloosheid en soms het onbegrip en de boosheid bij de omgeving, wanneer een naaste zich heeft gesuïcideerd. Een heel netwerk van mensen staat vervolgens voor de taak om zich hiertoe te verhouden. Deze processen kunnen veel energie kosten en op allerlei momenten in het leven zich aandienen. In de praktijk tref ik allerlei naasten; partners, kinderen, kleinkinderen, vrienden van mensen die zelf een einde aan hun leven hebben gemaakt. Onlangs heeft het Trimbos instituut specifiek de situatie van de kinderen in kaart gebracht. Ze hebben een factsheet ontwikkeld op basis van onderzoek om in kaart te brengen wat de effecten voor de kinderen zijn en hoe kinderen hierbij te ondersteunen zijn. Dit is een zeer toegankelijk en volledig document geworden wat behulpzaam kan zijn bij het ondersteunen van kinderen. Naast achtergrond over het onderwerp, wordt veel aandacht besteed aan wat wel en niet te doen in de begeleiding van deze kinderen. Er blijkt duidelijk uit dat het kinderen helpt om de waarheid te horen, passend bij hun ontwikkelingsniveau. We weten al langere tijd dat het voor kinderen helpend is om betrokken te worden bij overlijden en om geïnformeerd te worden. Vanuit de gedachte het kind te willen ontzien om het te beschermen gebeurt het echter nog steeds dat kinderen niet voldoende meegenomen worden. Zeker in het geval van suïcide kan dit spelen, aangezien het dusdanig pijnlijk is waardoor het voor volwassenen moeilijk kan zijn om het te dragen en met kinderen te delen. Ook, of misschien zeker, in deze situatie geldt echter dat het kinderen rust geeft als ze weten wat er aan de hand is. Deze factsheet is een helpend document om anderen hierover te informeren en te stimuleren om kinderen in openheid mee te nemen in wat er gebeurd is.
Een leven lang zorg en geluk
Deze podcast bracht me terug naar de tijd dat ik in het revalidatiecentrum werkte. Daar waar ik van alle werkplekken het meeste respect had voor de ouders. Die voortdurend streden voor het welzijn van hun kinderen en met regelmaat voor het leven van hun kinderen.
Deze podcast bracht me terug naar de tijd dat ik in het revalidatiecentrum werkte. Daar waar ik van alle werkplekken het meeste respect had voor de ouders. Die voortdurend streden voor het welzijn van hun kinderen en met regelmaat voor het leven van hun kinderen. Die leefden tussen hoop en vrees. Hun kinderen hadden nog onbekende syndromen, hadden veelvuldige problemen, zowel lichamelijk als geestelijk. De veerkracht die zij nodig hadden was onvoorstelbaar. En deze kinderen worden groot. Terwijl er voortdurend zorg nodig is en er voortdurend zorg over is. Ouders moeten dat levenslang zien te kunnen dragen, leven met de enorme aanslag die dit doet op hun belastbaarheid en tegelijkertijd vol liefde voor hun kind. ‘ Levend verlies’ noemen we dat ook wel; erkennen van het verlies over de handicap terwijl je veel van je kind houdt. We kunnen ons als ouders van gezonde kinderen niet voorstellen hoe het is om dit een leven lang met je mee te dragen. Om je enigszins een voorstelling hiervan te kunnen maken; luister naar de podcast en leef mee met de grote vreugde en het grote verdriet van deze ouders.
De podcast is via deze link te beluisteren: https://www.human.nl/de-publieke-tribune/luister/overzicht/2023/aflevering-83.html
Wat te doen met verlies van gezondheid? Accepteren, aanvaarden, erkennen?
Wat te doen met verlies van gezondheid? Accepteren, aanvaarden, erkennen?
Liggend op de bank, ziek door corona en met angst voor long-covid, denk ik aan de mensen die ik ken die zich moeten verhouden tot chronisch ziek of vermoeid zijn. Ik doe mijn uiterste best om ‘goed’ ziek te zijn, wat dat dan ook mag zijn, in de hoop dat ik daarmee grip heb op het voorkomen van langdurige klachten. Helaas heb ik teveel mensen met long-covid zien worstelen (en nog steeds) om een weekje corona zorgeloos voorbij te laten gaan. En deze mensen doen me ook denken aan vele anderen die ik ken, ook in mijn praktijk, die hun weg proberen te zoeken in het minder belastbaar zijn. Het gesprek gaat er dan vaak over dat dit een proces van rouw is. Je had iets wat je niet meer hebt; je volledige gezondheid en energie waar je op kon vertrouwen. Het is een lastige taak om je hiertoe te verhouden. Mensen verzetten zich in eerste instantie. Logisch, je wilt er niet aan, je kijkt of je eraan kunt ontkomen. Wanneer dat niet lukt, zul je het toch onder ogen moeten zien. En dan komt het erop aan wat ‘onder ogen zien’ eigenlijk inhoudt. Lange tijd spraken we bij verlies over het leren aanvaarden ervan. Maar wat is dat, aanvaarden? De Dikke van Dale zegt; zich schikken in, zich neerleggen bij. Daaruit blijkt precies de moeite die mensen kunnen hebben met ‘aanvaarden’. Wat als je je niet wilt schikken? En ‘neerleggen bij’ klinkt wel heel passief. Accepteren dan? Zouden we ons verlies moeten accepteren? De definitie hiervan is; aannemen, aanvaarden. Aannemen klinkt al actiever dan ‘zich neerleggen bij’, maar moeten we iets aannemen dat we niet willen? Alweer wat jaren geleden was ik bij een lezing van Manu Kierse, die mensen met veel liefde en wijsheid vertelt over rouwen. Hij noemde dat hij niet meer sprak van aanvaarden of accepteren, maar van erkennen. Het erkennen van het verlies. Dit is me vanaf dat moment bijgebleven, omdat het zo juist voelt. Als we de Dikke van Dale erbij pakken, zegt deze over erkennen; het bestaan, de waarheid, juistheid, billijkheid van iets inzien of toegeven. Dat klinkt zuiverder wanneer het gaat over verlies; het inzien van het bestaan van het verlies, van de waarheid daarvan. Daarmee hoeven we ons er niet bij neer te leggen, hoeven we ons niet te schikken en hoeven we het niet aan te nemen. Het enige dat we doen is het niet langer ontkennen, maar het onder ogen zien. Dat is voldoende om ermee te gaan leven, in plaats ertegen te leven. Dan is de weg vrij om je leven zo vorm te geven, dat je verlies daarin past.
Om stil van te worden: Rauw
Een zaal vol mensen, stil, onder de indruk, geraakt. Sally en Molly maken theater over de struikelende mens. Dus over ons allemaal.
Een zaal vol mensen, stil, onder de indruk, geraakt. Onlangs was ik bij een bijeenkomst van ‘In de wolken’, dat zich richt op verliessituaties. Er werd een theaterstuk opgevoerd door twee acteurs van ‘Sally en Molly’. Jonge meiden die je meenemen in hoe het leven verder gaat nadat je vader is overleden. Ik was niet de enige in de zaal waarbij dit thema heel persoonlijk raakte. Ze namen ons mee in de verwarring, de leegte, het onbegrip, het ervan weg willen, het niet weten wat ermee te moeten. Hun persoonlijke ervaring was voelbaar en daarmee werd het voor ons allemaal tastbaar. Het was een rauwe en kwetsbare voorstelling, ze draaien nergens omheen. De herkenning was voor velen groot (in een zaal met rouwtherapeuten is het thema nooit ver weg). De wens werd uitgesproken om het aan anderen te kunnen laten zien, zodat mensen zouden begrijpen wat je hebt doorgemaakt en hoe het je vormt. Van het ook wel begrijpen dat het lastig is voor anderen om erop te reageren (alhoewel; ‘mensen kunnen toch gewoon vragen of je er over wilt praten?!’), tot de hectiek in een eerste week na het overlijden en dat bij elkaar komen voor een uitvaart ook iets gezelligs kan hebben tot hoe je er als gezin met elkaar (of dus iedereen toch een beetje alleen) mee omgaat.
Sally en Molly maken theater over de struikelende mens. En aangezien we allemaal wel eens struikelen, is het dus voor iedereen. De voorstellingen die ze maken (momenteel ook over en angststoornissen, depressie en eenzaamheid) zijn te boeken. Ze brengen hiermee beladen thema’s weer terug in de ‘gewone wereld’.
Het is oké om je niet oké te voelen
"Wat mij enorm geholpen heeft: horen dat rouw normaal is en het uitwisselen van ervaringen met rouw". Rouwen komt voor bij iedere vorm van verlies. Dat kan heftig zijn en iedereen doet dat op zijn eigen manier.
Rouw is het wennen aan en omgaan met verlies en de nieuwe situatie die daardoor ontstaat. Er is geen protocol voor rouwen, er is geen goed of fout, je doet het op je eigen manier. En dat kan ontzettend moeilijk zijn. Naast emoties kan rouw ook gepaard gaan met lichamelijke klachten. Je kan gevoelens van verdriet, angst of boosheid ervaren. En ook slapeloosheid, misselijkheid en hoofdpijn kunnen erbij horen. En wat je ervaart kan nog veel meer bevatten dan wat hier genoemd wordt. En hoelang dat duurt? Zelfs dat is lastig te voorspellen. Wat wel bekend is, is dat erover praten, hulp en steun zoeken en vooral doen wat voor jou goed voelt je verder kan helpen.
Bij rouw wordt meestal in eerste instantie gedacht aan het overlijden van een dierbare. Maar er zijn veel meer situaties waardoor rouw kan ontstaan. Het verlies van een relatie, een ziekteproces, verlies van mentale of lichamelijk functies (denk aan dementie of sterk afnemen mobiliteit). Ook je baan verliezen of wegvallen van andere zekerheden kan rouw veroorzaken. Als jij een rouwproces ervaart, dan is het er, ongeacht de situatie die dit in gang zet.
Bij veel mensen is wel bekend dat rouw zich openbaart in verschillende fasen met verschillende symptomen. Alleen al het weten dat dit erbij hoort en dat ook anderen dit ervaren kan enorm steunend zijn. "Wat mij enorm geholpen heeft: horen dat rouw normaal is en het uitwisselen van ervaringen met rouw", werd eens gezegd bij het afsluiten van een rouwtraject in de praktijk. Het uitwisselen van ervaringen, delen van gevoelens, woorden geven aan emoties. Dit samen met iemand anders doen en vooral jezelf toestemming geven om jouw proces te ervaren zoals het is neemt het verlies niet weg maar kan wel meer inzicht geven en de dagen dragelijker maken.
En dat jezelf toestemming geven is in onze westerse maatschappij soms gemakkelijker gezegd dan gedaan. ‘Kom op, schouders eronder’ lijkt vaak de geldende norm. Mocht jij die tegenstrijdigheid herkennen er ervaren (het wel voelen van emoties, maar er geen uiting aan kunnen of mogen geven van jezelf) is het boek 'De kracht van kwetsbaarheid' van Brené Brown zeker een aanrader. Kwetsbaarheid is de basis van alle mooie dingen in het leven, zegt Brené. En zelfs als dat maar een beetje waar is, geeft dat kracht en biedt dat hoop.
Heb ik wel recht op mijn gevoel?
Voorspelbaarheid en houvast waren de afgelopen jaren al verder te zoeken en soms onvindbaar. Het gevoel van hoop en veiligheid dat aan de horizon opdoemde wordt door de huidige nieuwsberichten wederom de kop in gedrukt. En dat maakt indruk, zelfs zomaar thuis, voor de televisie op je eigen bank.
De afgelopen jaren waren, vooral door Corona, roerig en onvoorspelbaar. Eerder schreef ik al over wat dit kan doen met je eigen stabiliteit, je relatie en je visie op de toekomst. Net toen het leek alsof de tijd was aangebroken op op te gaan bouwen en toekomstgericht aan de slag te gaan, werden de nieuwsberichten wederom somber. Het nieuws over de oorlog in de Oekraïne valt velen zwaar.
Huisartsen en hulplijnen worden overspoeld met vragen en verhalen over toenemende angst, opgerakelde trauma's, slapeloosheid en somberheid. Dit kan betrekking hebben op een situatie uit het verleden waar herinneringen aan opleven, angst en zorgen over de eigen toekomst of die van familie of zelfs de wereld. Vaker nog valt het veel minder goed te duiden waarom je je misschien onrustig, angstig of somber voelt door de oorlogsberichten en - beelden die nu aan de orde van de dag zijn. En ook daar zit voor veel mensen een ingewikkeld vraagstuk. Zelfs als het je nachten uit je slaap houdt kan namelijk de gedachte overheersen dat jij helemaal geen recht heb op jouw beleving en jouw gevoel hierover. Want jij bent daar niet, jij bent veilig in het hier en nu en hebt het goed.
En hoe logisch deze gedachten misschien ook zijn, ze helpen niet. Door het niet erkennen, uitspreken of toelaten van wat je voelt en beleefd kunnen de klachten verergeren. Gevoel is niet iets waar je recht op hoeft te hebben, niet iets wat wel of niet mag of gepast is. Want gevoelens en jouw beleving zijn er gewoon, hoe je het ook wendt of keert. Het is altijd wat het is en het is goed. En je bent niet de enige, maar dat weet je niet als je er niet over spreekt of je beleving minimaal erkent voor jezelf.
Deze erkenning of het uitspreken van hoe het met je gaat kan al wat lucht en perspectief geven. Daarnaast is het van belang om jezelf serieus te nemen. Je kan om te beginnen goed voor jezelf zorgen. En vast dag- en nachtritme, beweging, gezonde voeding. Sporten of mindfulness kunnen ook zeker helpen. Doe wat goed is voor jou en als je daar zelf niet uitkomt of het niet voldoende helpt: spreek je uit. Zoek hulp. In je eentje blijven tobben helpt niet. Ga inderdaad naar de huisarts, een vertrouwenspersoon en hulplijn. De situatie kunnen we helaas niet veranderen, hoe we daarmee omgaan en elkaar daarin ondersteunen kan wél!
Nu zijn we er klaar mee
Het einde lijkt in zicht. In positieve zin dan gelukkig. Het einde van de coronamaatregelen. En misschien wel van het coronatijdperk. Of toch niet?
De meeste Nederlanders bevinden zich momenteel ergens tussen hoop en vrees als het gaat om het opheffen van de coronamaatregelen. Wat een opluchting. Maar is het blijvend? Of is het een intermezzo tussen crises in? Maar behalve wat er in het hier en nu speelt is in sommige thuissituaties
vooral de impact van de afgelopen jaren voelbaar.
De Nederlandse Verenging voor Relatie- en Gezinstherapie schrijft dat binnen 10% van de relaties en gezinnen deze impact negatief is en relatieproblemen toegenomen zijn. Deze conclusie is gebaseerd op een onderzoek wat gedaan is door de NVRG en EFT (Emotionally Focused Therapy) Nederland in samenwerking met de Radboud Universiteit. De verwachting is zelfs dat dit percentage op de lange termijn nog toe zal nemen. Stress en spanning, het ontbreken van een steunsysteem en het binnen een relatie niet goed kunnen hanteren van deze stress zijn belangrijke factoren voor de relatieproblemen door de coronacrisis.
En misschien is dat eigenlijk nog niet eens het meest verbazingwekkend. Want de impact en heftigheid van de omstandigheden in de afgelopen jaren zijn door bijna iedereen in meer of mindere mate gevoeld. Het meest schrijnende is eigenlijk dat het bespreken van relatieproblemen of het hulp zoeken zo enorm achterblijft bij de conclusie dat deze problemen er zijn. Partners die niet op één lijn zitten in hulpbehoefte, gebrek aan financiële middelen, wachtlijsten of weinig vertrouwen in de hulpverlening spelen hierbij een rol.
Informatievoorziening over mogelijkheden tot hulp, het bespreekbaar maken en daarmee het wegnemen van aannames en vooroordelen ten opzichte van de hulpverlening spelen hierin een positieve belangrijke rol. Dus mocht je als gezinslid, als partner of als professional iets herkennen in deze schets lees dan zeker hier eens het hele artikel en de onderzoeksresultaten:
Impact coronacrisis op relaties en gezinnen onderzocht samen met NVRG en EFT
Wie weet komt het einde van het coronatijdperk dan straks echt in zicht.
Rouw in soorten en maten
Manu Kierse heeft zijn gids voor helpen bij verlies en verdriet opnieuw uitgegeven. Hij vertelt met mildheid over mensen die achterblijven na een verlies. Hoe zij het verlies niet accepteren, maar overleven.
Zijn er regels over rouw? Over hoe je moet rouwen, wanneer, hoelang en met wie? Expliciet hebben we die niet, zeker niet nu steeds minder mensen zich verbonden voelen met een geloofsgemeenschap van waaruit er ooit duidelijke regels waren over hoe te rouwen. Als er geen regels zijn, zijn er dan kaders? Ook op dat vlak is er weinig houvast. Onder wetenschappers is er discussie over of rouw pathologisch kan zijn en wanneer dat dan zo is en dus in het handboek van de psychiatrie (de DMS) een plek zou moeten hebben.
Afgelopen vrijdag was ik bij een bijeenkomst van mijn beroepsvereniging, de NVPA, waar Manu Kierse ons een dag heeft meegenomen in zijn verhalen en overwegingen omtrent rouw. Een man met een enorme ervaring, een duidelijke visie, een mild mensbeeld en een talent voor het vertellen van verhalen. Luisterend naar zijn ervaringen, over allerlei mensen in rouw, wordt duidelijk dat er niet een kader kan zijn voor rouw, dat er geen tijd voor kan staan. Daar zijn de mensen, de situaties, de verliezen en de levens te divers voor. Herhaaldelijk noemt hij dan ook dat rouw niet te meten is, er is geen erger en minder erg. Het verdriet is zo erg als het voor diegene is. En daar sluit je als mens bij aan.
Hij noemde niet langer te spreken van verlies verwerken, maar van verlies overleven. Door te erkennen, te ervaren, een nieuwe relatie met de overledene/ hetgeen verloren is vorm te geven en tot een nieuwe identiteit voor jezelf te komen, kun je verlies overleven. Je kunt zin vinden in dat wat gebeurd is en je leven stabiliseren. Dat is overleven, voortleven na verlies, als mens groeien in en van het leven. Wat een inspirerende dag!
Wereldlichtjesdag
Op wereldlichtjesdag denken we aan de kinderen die zijn overleden en de ouders, broertjes en zusjes en familie die hier veel verdriet van hebben.
Vandaag, op 10 december, is het wereldlichtjesdag. Op deze dag denken we aan alle kinderen die zijn overleden. Over de hele wereld is dit de dag waarop overleden kinderen worden herdacht. Dit doen we door om 19.00 uur ’s avonds een kaarsje aan te steken. Op deze manier bieden we wat licht in de duisternis van het verlies. We delen de pijn, het verdriet en het gemis en voelen ons verbonden met degene die hierdoor geraakt zijn.
World Wide Candle Lighting is ontstaan in 1997 in Amerika, door The Compassionate Friends. Het initiatief is langzaam gegroeid en tegenwoordig wordt er op veel plaatsen in de wereld aandacht aan besteed. Doordat iedereen op zijn eigen plek op de wereld om zeven uur in de avond een lichtje brandt, brandt er vandaag op elk uur ergens op de wereld een kaarsje voor een overleden kind. Op die manier verspreid er zich een lint van licht over de wereld. We staan er samen bij stil en delen het verdriet.
Naast dat je je eigen lichtje kunt branden, zijn er ook verschillende plekken waar je kunt samenkomen. Ook in Nederland ontstaat er steeds meer initiateven. Kijk hier voor plaatsen waar je terecht kunt.
Nieuw aanbod: Support Group voor kinderen en jongeren bij verlies door overlijden
Een nieuw aanbod; een support group/ lotgenotengroep voor kinderen en jongeren die verlies door overlijden van dichtbij hebben meegemaakt.
Het is een van de meest ingrijpende dingen die je als kind mee kunt maken, het overlijden van iemand heel dichtbij. Zeker als dit binnen je gezin gebeurt, wanneer je vader of moeder of een broer of zus komt te overlijden, zet dit je wereld behoorlijk op zijn kop. Allerlei gevoelens komen boven, die je niet altijd kunt plaatsen en ook niet altijd toe wilt laten. De volwassenen waar je normaal gesproken op terug kunt vallen, zijn nu zelf ook onthand. Uit eigen ervaring weet ik hoe je hier als kind mee kunt worstelen. Samen met Danielle van Saase, die net als ik de opleiding rouwbegeleidingskunde heeft gevolgd, bied ik om die reden de Support Group aan. Een groep voor kinderen en een groep voor jongeren, waarin je je ervaringen kunt delen. Op een prettige manier binnen een veilige groep kunnen we het dan hebben over hoe dit voor je is en hoe anderen dit meemaken en hiermee omgaan. Vaak helpt het al enorm om te weten dat ook anderen hiermee te maken hebben en je verhaal te kunnen doen.